Sürrealist akımın temsilcilerinden Çek yönetmen Jan Švankmajer, bakış açısıyla, yaratıcılığıyla ve hayal gücüyle izleyiciyi etkileyen bir tarza sahip. Gerçeküstücü sinemanın önde gelen isimlerinden olan Svankmajer, 1934’te Prag’da doğdu. Uygulamalı Sanat Okulu’nda okuduktan sonra Prag Güzel Sanatlar Okulu’nda kukla eğitimi aldı. 1964 yılında oyuncuları, maskeleri ve canlandırmayı birleştirdiği ilk canlandırma filmini çekti.  Çek Yeni Dalgası’nın yaşandığı yıllarda animasyonlarını yayınladı; ancak hiçbir akıma bağlı kalmadı.

Kısa filmleri ile ön plana çıksa da uzun metraj filmleri de olan usta yönetmen, kısa animasyonlardan sonra “Alice Harikalar Diyarında” ile sıra dışı bir Alice versiyonunu izleyicilerle buluşturdu. Bu film Annecy Büyük Ödülü’ne layık görüldü. Sonrasında Faust (1994), Conspirators of Pleasure (Spilenci Slasti, 1996) ve Küçük Otik (Otesanek, 2001) gibi filmlerini çekti. Aykırı ve bağımsız yönetmen Jan Svankmajer’in oğlu Vaclav Svankmajer de babasının izinden yürüdü. Babasının filmleri ne kadar cinsellik içeriyorsa, Vaclav’ın çektiği filmler de o kadar ölüm içeriyor.

1. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da ortaya çıkan sürrealizm akımını, başarılı bir şekilde sinemaya yansıtan yönetmen, ne yazık ki çok az kişi tarafından tanınıyor. Her sekansıyla beyninizi tokatlayan ve görsel şölen sunan filmleri ile keşke daha çok değer verilse, sırf popüler filmler yapıyor diye yere göğe sığdırılamayan ucuz yönetmenlerden daha çok tanınsa dediğimiz hafif deli ve çılgın yönetmenimizi yakından tanıyalım:

Jan Švankmajer Kimdir?

4 Eylül 1934 doğumlu olan Švankmajer, Uygulamalı Sanatlar Okulu’nda okuduktan sonra Prag Güzel Sanatlar Okulu’nda kukla eğitimi aldı. İlk filmini 1964’te çekti. 1972 yılına kadar birbirinden yaratıcı 14 tane kısa film üretti. İlk uzun metrajlı canlandırma filmi olarak Alice ile Berlin Film Festivali’nde Gümüş Ayı Ödülü’ne layık görüldü. Kısa film olarak çektiği birkaç yapımın ardından ikinci uzun metrajlı filmi olan Faust’u (1994) yayınladı.

Jan Svankmajer Hakkında Daha Fazla Bilgi

Quay Brothers olarak bilinen Amerikalı ikiz kardeşler, 1984’te “The Cabinet of Jan Svankmajer” isminde 14 dakikalık stop-motion bir kısa film çekti. Yüzyılın dâhilerinden sayılabilecek olmasına rağmen “coğrafya kaderdir!” söylemini dibine kadar yaşamış olan yönetmenimiz Çek Cumhuriyeti’nin şartlarından dolayı geniş çevrelere ün salamasa da bulunduğu bölgelerde adından sıklıkla söz ettirmiş. Zaten ufak bir kitleye hitap edebiliyorsun, çal çalabildiğin kadar diyesi geliyor insanın ama maalesef zamanın politikasına ters düşen filmleri sebebiyle yıllarca film yapması engellendi. Bu tarz politik göndermeler özellikle Dimensions of Dialogue filminde görülüyor.

Zamanın çok ötesinde işlere imza atan yönetmenin Diyaloğun Boyutları, Vesaire, Usher Evinin Çöküşü ve Otrant Kalesi filmleri 24. İstanbul Film Festivali’nde gösterildi. If 2011’de Prezit Svuj Zivot (Surviving Life) gösterildi. Gerçeküstücülüğü, imgeselliği, metaforu, sürrealizmi, göndermeleri, sembolleri birleştirip stop-motions tekniğiyle muhteşem animasyonlar yapıyor. Sessiz, sözsüz, sadece göstergelerle anlatıyor derdini. Belki de “Etrafta yeterince boş gürültü yapan var.” mottosuna sahiptir kim bilir.

12 Maymun, Don Kişot’u Öldüren Adam ve Vegas’ta Korku ve Nefret gibi filmlerin yönetmeni Terry Gilliam, Svankmajer’den oldukça etkilendiğini açıklamıştır.

Svankmajer bir röportajında şöyle diyor:

“Nesneler yaşadıkları olayları bünyelerinde saklar. Bu yüzden kendimi bu gizli kalmış olayları ve deneyimleri ortaya çıkarmaya adıyorum. Bazen nesneler kişi onlara bakar bakmaz konuşur. Bazen de konuşmaları daha uzun sürer, hatta yıllar alır. İnsanlar nesnelere belli durumlarda, gerilim altında veya keyifliyken dokunuyorlardı ve dokunmalarıyla nesnelerde duygularını ve hissettiklerini depoluyorlardı. Bir nesneye ne kadar dokunulduysa, içeriği o kadar zengindir. Filmlerimde her zaman nesnelerin bu içeriğinin kazısını yapmaya çalıştım, onları dinledikten sonra hikayelerini resmettim. Bana göre nesnelerin kendilerini anlatmalarına izin vermek her animasyonun amacı olmalıdır. Bu, insanla şeyler arasında tüketime değil diyaloğa dayalı anlamlı bir ilişki yaratır. Bu yolla nesneler kullanımlarından, işlevlerinden kurtularak ilksel, sihirli anlamlarına döner. İnsanın yarattığı ilk nesneler canlıydı, onlarla sohbet etmek mümkündü.” 

Jan Švankmajer Kısa Filmleri

Apartman Dairesi (Siyah beyaz, 1968) – 13 dakika

Bohemya’da Stalinizmin Sonu (Konec Stalinismu V Cechach, renkli, 1990) – 10 dakika

Daire (Siyah beyaz, 1968) – 13 dakika

Diyaloğun Boyutları (Moznosti Dialogu, renkli, 1982) – 12 dakika

Doğanın Öyküsü (Historia Natural, renkli, 1967) – 9 dakika

Jabberwocky ya da Kukla Hubert’in Giysileri (Zvahlav, Aneb Saticky Slameneho Huberta, renkli, 1971) – 13 dakika

Karanlık, Işık, Karanlık (Tma, Svetlo, Tma, renkli, 1989) – 10 dakika

Leonardo’nun 72 Günlüğü (Leonarduv Denik 72, renkli, 1973) – 12 dakika

Punch ve Judy (Rakvickarna, renkli, 1966) – 10 dakika

Vesaire (Et Cetera, renkli, 1966) – 7 dakika

1992’de çektiği Food isimli kısa animasyonu: 

Basit bir kısa film gibi görünüyor; fakat birkaç dakika içinde uzun metraj filmler kadar çok şey anlatıyor. Bu filmde restoran, dünyayı temsil ediyor. İş adamı ve işçi iki ayrı sınıf… İş adamı etrafındaki dünyayı bitmek tükenmek bilmez bir iştahla yiyor ve işçi de onu olabildiğince taklit ediyor. Garson her ikisinin karnını da doyurabilir; fakat bunun yerine onları önce kendi üstündekileri sonra çevredekileri ve nihayetinde birbirlerini yemeye zorluyor. Garson burada Tanrı’yı simgeliyor olmalı.

Neden Bu Yönetmeni Tanımalıyım?

Yazının bu kısmına kadar geldiyseniz aklınıza böyle bir soru takılmayacaktır muhtemelen ama biz yine de ufacık bahsedelim. Biz kendisini 24 yaşında “Prezit Svuj Zivot” filmi ile keşfedip tüm filmografisini hatmettik. Hem de bir kez değil… Biraz dertli olduğundan her izleyişte farklı bir mesajını keşfedebiliyor insan. Böyle sıra dışı işlere imza atıp google’da arattığımızda bile tek tük sayfalarda çıkıyor olmasına gönlümüz elvermedi. Bu yazı vesilesiyle de “Az Bilinen Müthiş Yönetmenler” yazı serimize başlamış bulunuyoruz. Tanıyın, tanıtın efenim…